شاهکار ادونیس فارسی شد!
نگاهی به الکتاب اثر ادونیس ، ترجمه امیر حسین الهیاری
شاهکار ادبی آدونیس فارسی شد
محمدعلی عسگری: آدونیس، یکی از اثرگذارترین و برجسته‌ترین شعرای عرب دوره مدرن به شمار می‌رود که در نیمه دوم قرن بیستم انقلابی مدرنیستی را رهبری کرد.
شاهکار ادبی آدونیس فارسی شد
سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: علی احمد سعید ، معروف به ادونیس ( ۸۷ ساله ) شاعر معروف سوری تبار در ایران چهره ای شناخته شده است . او سالهاست که در حوزه شعر و ادبیات عرب فعالیت داشته وتاکنون جوایز ارزنده ای دراین باره گرفته است . حتی تاکنون چندین بار از او به عنوان یکی از نامزدهای اعطای جایزه نوبل ادبیات یاد شده است . او یکی از اثرگذارترین و برجسته‌ترین شعرای عرب دوره مدرن به شمار می رود که در نیمه دوم قرن بیستم انقلابی مدرنیستی را رهبری کرد . او به جز بیست جلد شعر و سیزده جلد نقد ، چندین کتاب شعر از زبان های خارجی به عربی برگردانده است . آنتولوژی چند جلدی شعر عرب او (دیون الشاعر العربی) تقریباً دو میلیون بیت را دربر می گیرد و تاکنون بارها تجدید چاپ شده است .
با این حال ادونیس برای مخاطبان فارسی زبان تا حدود زیادی ناشناخته است و به جز چند مصاحبه یا مقاله و چند قطعه شعر کمتر کسی همت کرده اثری کامل را از او ترجمه کند . یکی از شاهکارهای ادبی او ” الکتاب ” است که در سه جلد و با شکل و شمایلی خاص چندین سال پیش درجهان عرب منتشر شد و شهرتی جهانی بدست آورد . کتابی عظیم و بزرگ که نه شعر است و نه تاریخ و نه اسطوره و حماسه . بلکه آمیزه ای از همه اینها بعلاوه چیزهای دیگری است که در یک کتاب خاص گرداوری شده است . ظاهر کتاب شبیه نسخ خطی قدیم با متونی چند لایه است . در این کتاب خواننده به صورت عمده با سه متن مواجه می شود . یکی متن اصلی که در کادری در میان صفحه آمده است . دیگری حاشیه ای در سمت راست که به صورت شعری کوتاه یا بلند ( درچند صفحه ) دنبال می شود . این شعر گاه تعریضی بر متن اصلی و گاه به جای خود شعری جداگانه است . درهمین حال در سمت چپ نیز شاعر توضیحاتی در باره متن اصلی به تناسب موضوع آورده است . این طرز صفحه بندی دشواری هایی را ایجاد می کرد .
امیر حسین الهیاری
الکتاب در یک نگاه شرح حال یا بیان حماسه یکی از شاعران برجسته عرب در قرون گذشته یعنی متنبی است . آدونیس پیشتر کتاب دیگری به نام ” ترانه های مهیار دمشقی ” را با همین سبک منتشر کرده بود که حماسه ترانه سرای دیگری را بیان می کرد . در ” الکتاب ” اما ادونیس خود را در متنبی و متنبی را در خود شرح می دهد و از آن حماسه ای امروزی می سازد . حماسه ای شاعرانه که مملو از معانی و اشاره های متعدد سیاسی ، اجتمای و تاریخی است . شاعر ده قرن فاصله زمانی بین خود و متنبی را درهم می ریزد تا از او شخصیتی امروزی بسازد . راوی سال‌های نخست اسلام را روایت و در آن به شاعران ، پیامبران دروغین ، خلفای قدرت‌طلب و امرای فرصت‌طلب می پردازد . الکتاب از زاویه‌ای، رنجنامه و سوگ‌سرود شاعران است از ابتدای ظهور اسلام تا مرگ متنبی. اما کلیتِ این اثر سه جلدی، حول زندگی و شعر و سفرهای متنبی می‌چرخد. شاعری که بین دربار عباسیان ، حمدانیان ، اخشیدیان در رفت و آمد بود. دراین اثر از بسیاری شخصیت ها سیاسی فرهنگی عرب و حتی ایرانی نظیر عضدالدوله دیلمی، قابوس بن وشمگیر، بابک خرمدین و بهزادان پور ونداد هرمز ـ ابومسلم خراسانی ـ و غیره سخن به میان می آید . اما چنانکه گفته شد الکتاب یک اثر تاریخی نیست بلکه نگرشی فراتاریخی و حماسی دارد .
الکتاب سالها بود در جهان عرب نقل محافل و مجالس بود اما درایران کسی فرصت یا امکان ترجمه آن را بدست نیاورده بود. اخیرا امیر حسین الهیاری ، شاعر جوان کشور ترجمه این اثر را با کمک انتشارات مولا به مخاطب ایرانی ارایه داده است . مترجم به گفته خودش قریب پنج سال وقت صرف ترجمه این کتاب کرده که مدت زمان زیادی نیست . الهیاری هرچند برخی کارهای خود را در زمینه شعر به چاپ رسانده اما در حوزه ترجمه از عربی به فارسی کارنامه ای ندارد . با این حال به نظر می رسد او از پس یک کار بزرگ و سترگ برآمده باشد و همین درخور ستایش و تحسین است .
الکتاب به فارسی در سه جلد و قریب ۲۶۰۰ صفحه منتشر شده است . مترجم در جلد نخست داستان شعر عرب از گذشته تاکنون را روایت می کند . این مقدمه در ۱۱۰ صفحه ارایه شده است که به جای خود کتابی مفصل و و مشروح در شعر عرب و بخصوص مقایسه آن با شعر ایران است . نویسنده این مقدمه سعی کرده است درعین روایت سیر تحول شعر عرب از زمان جاهلی ، اسلام ، عباسیان و .. .تاکنون بر روی برخی چهره های شاخص هر دوره ای تمرکز کند . درهمین حال گریزی به جایگاه شعر در ارتباط انسان و هستی می پردازد و تفاوت و تشابهات بین تصوف و سوررئالیسم را می کاود و مرز بین شعر و شطح و غیره را وا می رسد تا در نهایت به جایگاه شعر مدرن عرب برسد و تاثیر پذیری های آن را از ادبیات غرب نشان دهد . در لابلای همین صفحات است که نویسنده به تشابهات و تفاوت های شعر عرب و ایران و میزان شناخت هریک از دیگری می پردازد . دراین میان متنبی جایگاه خاصی دارد که تاثیر او بر حافظ و سعدی و بسیاری از شاعران دیگر ایران انکار ناپذیر است .
دربخش آخر پیشگفتار به شرح حال شخصی و ادبی ادونیس پرداخته می شود . جوانی دانشجو که به ناسیونالیسم عرب تعلق خاطر داشت و به همین دلیل بازداشت و زندانی شد اما بعد سیاست را کنار گذاشت و زندگی خود را وقف شعر کرد . او در سال ۱۹۸۶بعد از ترک لبنان مدتی را در پاریس به عنوان استاد مدعو در دانشگاه های سوربن و ژنو تدریس کرد . وی همچنین به عنوان همکار یونسکو برای شرکت در گردهمایی های فرهنگی به بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران سفر کرد و شیراز و تهران را دید. ادونیس در نهایت تابعیت فرانسه را اختیار کرد و این تابعیت همچنان پابرجاست . او معتقد است ” باید از آن ناخویشتنی که گذشته بر شخصیت ما تحمیل می کند رها شویم و به راستی ، ” خود ” باشیم . باید کاری کنیم که زمان افق ما شود تا دیگر اسیر گذشته نباشیم بلکه برعکس گذشته اسیر ما شود .همچنین حال ، ارباب ما نباشد بلکه تابع فعالیت ما شود و ما جزیی از آینده نباشیم بلکه آینده ، مولفه های زمانی خلاقیت ما باشد ” ( ص ۷۰ مقدمه ) او می گوید : ” برای آنکه بتوانیم از شعر لذت ببریم لزومی ندارد که معنای آن را به گونه ای فراگیر درک کنیم . حتی می توان گفت چنین درکی ما را از آن لذت محروم می کند . زیرا ابهام ، پایه و مایه ی معرفت جویی است و به همین دلیل پایه و مایه شعر نیز هست اما همین ابهام اگر به معما و چیستان و لغز تبدیل شود این ویژگی را از دست می دهد ” ( ص ۷۳ مقدمه ) به گفته او ” نوگرایی مستلزم قطع رابطه با گذشته زدگی و غرب زدگی در آن واحد است ” ( ص ۷۴مقدمه ) شعر او به اصطلاح رایج شعری ” نو ” است . هرچند در ظاهر به صورت قصاید نثری عرب روایت می شود .
الکتاب مملو از اشاره و کنایه های تاریخی و فرهنگی است . متنبی شاعری است که از شهری به شهری و کشوری به کشوری در حرکت است و درنهایت نیز در راه شیراز به عراق کشته می شود. این آوارگی بین زندگی و سیاست و شعر و دین و بی دینی و از آن مهم تر دست به دست شدن بین کشمکش های سیاسی و دینی بخصوص جنگ شیعه و سنی و رفت و برگشت بین اقوام و ملل گوناگون از ایران گرفته تا عراق ، شام و مصر از ویژگی های بارز زندگی متنبی است . ادونیس این زندگی را سطر به سطر گرفته و در خود حلول داده و درهمان حال با زندگی معاصر خود به عنوان شاعری نوگرا درحد فاصل بین سنت و مدرنیته و درگیر با هزاران کشمکش سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی جهان معاصر عرب در می آمیزد . از همین رو الکتاب به نوعی روایت حماسی یک انسان روشنفکر معاصر عرب است . به چند نمونه از اشعار اوتوجه کنیم :
” سنی – شیعه / دو واژه که هنوز زیر زخم می نالند / و تمام حروفشان / غریق اشک و خون است / زوزه های باد / دیگر / تنها / از افسانه های کشتگان سخن می گوید ” ( ص ۴۲۲ جلد سوم ) یا ” خداوند / از روح خویش در کالبد فرزندانش دمید / گروهی روح خویش پیامبر یافتند / و گروهی دگر فرشته / در مستی وجود / میان حاضر و غایب / فاصله ای نیست و تفاوتی هم نه / و عطر آسمان / دوست وهمتای عطر زمین است ” . ( ص ۴۳۲جلد سوم )
یا ” گناه من نزد دشمنان شعرم / شاید همه آن باشد / که با ایشان هیچ مایه دشمنی ندارم ” . ( ص ۴۳۳جلد سوم )
” جهنی می گفت : انسان مریدی تواناست و هرچه خواهد تواند !/ پس او را کافر خواندند / و زنده به صلیبش کشیدند / و ….جهنی گفت / قضا و قدر چنان یکی گوی در کف آدمی است غلطان ” ( ص ۴۲۷جلد دوم اشاره به ماجرای معبد جهنی که درسال ۸۰ به صلیب کشیده شد )
مترجم با اعتراف به اینکه ترجمه شعر غیر ممکن است کوشیده متن شعر عربی را به زبانی شاعرانه در فارسی برگرداند . به عبارتی دیگر شعر را به شعر ترجمه کند . برای این کار علاوه بر درک درست متن شعر یک شاعر باید آنچنان برحوزه زبان مسلط بود که بتوان آن مفاهیم را در زبانی دیگر با لحنی شاعرانه بیان کرد . مقایسه و تطبیق دقیق کل اشعار الکتاب نیاز به فرصت دیگری دارد. در متن فارسی کتاب به صورت طبیعی در آمده و حاشیه های سمت چپ به پانوشته ها منتقل شده است . در عین حال به نظرمی رسد اگر اشعار حاشیه سمت راست به حروفی دیگر آورده می شد تا از متن اصلی تفکیک شود بهتر بود . بی تردید ترجمه الکتاب ادونیس به فارسی – که جای نقد و بررسی های مفصل تری دارد – می تواند یک اتفاق میمون و مبارک در زمینه شعر و بخصوص آشنایی شاعران و مخاطبان ایرانی با شعر مدرن عرب باشد .
http://www.honaronline.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-8/103177-%D8%B4%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C-%D8%A2%D8%AF%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%B3-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B4%D8%AF